భారతదేశంలోని ప్రధాన నదులలో పశ్చిమ దిశగా ప్రవహించే ఏకైక పెద్ద నది నర్మదా నది. భారతదేశంలోని చాలా నదులు తూర్పు దిశగా ప్రవహించి బంగాళాఖాతంలో కలుస్తాయి. కానీ నర్మదా నది మాత్రం ప్రత్యేకంగా పశ్చిమ దిశలో ప్రవహించి అరేబియా సముద్రంలో కలుస్తుంది. ఈ ప్రత్యేకత వల్ల నర్మదా నది భారతదేశంలోని అత్యంత ముఖ్యమైన మరియు విశిష్టమైన నదులలో ఒకటిగా నిలుస్తుంది. మధ్య భారతదేశం గుండా ప్రవహించే ఈ నది అనేక పట్టణాలు, గ్రామాలు, వ్యవసాయ భూములకు జీవనాధారంగా నిలుస్తుంది.
నర్మదా నది మధ్యప్రదేశ్ రాష్ట్రంలోని అనుప్పూర్ జిల్లాలోని అమర్‌కంటక్ పర్వత ప్రాంతంలో జన్మిస్తుంది. ఈ ప్రాంతం విన్ధ్య మరియు సాత్పుర పర్వతశ్రేణుల సంగమ ప్రాంతంగా ప్రసిద్ధి చెందింది. ఈ పవిత్ర ప్రదేశం నుంచే నర్మదా నది తన దీర్ఘ ప్రయాణాన్ని పశ్చిమ దిశగా ప్రారంభిస్తుంది. అమర్‌కంటక్ పుణ్యక్షేత్రంగా భావించబడుతుంది, ప్రతి సంవత్సరం వేలాది మంది భక్తులు నర్మదా జన్మస్థలాన్ని దర్శించడానికి ఇక్కడకు వస్తారు.
నర్మదా నది సుమారు 1,312 కిలోమీటర్ల పొడవు కలిగి ఉంటుంది. ఇది తన ప్రయాణంలో లోయలు, రాతిబండలు, అడవుల గుండా ప్రవహిస్తుంది. వింధ్య మరియు సాత్పుర పర్వతశ్రేణుల మధ్య ఉన్న రిఫ్ట్ వ్యాలీ కారణంగా భూమి వంపు పశ్చిమ దిశగా ఉండడం వల్ల నర్మదా నది ఆ దిశలో ప్రవహిస్తుంది.
ఈ నది మూడు రాష్ట్రాల గుండా ప్రవహిస్తుంది – మధ్యప్రదేశ్, మహారాష్ట్ర, గుజరాత్. మధ్యప్రదేశ్‌లో ఇది విస్తారంగా ప్రవహించి సారవంతమైన మైదానాలను సృష్టిస్తుంది. మహారాష్ట్రలో చిన్న ప్రాంతాలను తాకి, గుజరాత్‌లో ప్రవహించే సమయంలో విస్తరించి అరేబియా సముద్రంలో భరూచ్ సమీపంలోని ఖంభాత్ ఖాతి ద్వారా కలుస్తుంది.
నర్మదా నది తీరప్రాంతంలో ప్రకృతి సౌందర్యం, పుణ్యక్షేత్రాలు, పర్యాటక ప్రదేశాలు విస్తరించి ఉన్నాయి. జబల్పూర్ సమీపంలోని భేదాఘాట్‌లోని మార్బుల్ రాక్స్ ప్రాంతం అత్యంత ప్రసిద్ధి చెందినది. ఇక్కడ నది తెల్లటి రాతిబండల మధ్య ప్రవహిస్తూ అద్భుత దృశ్యాన్ని సృష్టిస్తుంది. సమీపంలోని ధూంధార్ జలపాతం కూడా ప్రముఖ ఆకర్షణ. ఈ ప్రాంతంలో అడవులు, జంతుజాలం, ప్రకృతి అందాలు విరాజిల్లుతాయి.
హిందూ మతంలో నర్మదా నది పవిత్రమైనదిగా భావిస్తారు. ఈ నదిలో స్నానం చేస్తే పాపాలు నివృత్తి అవుతాయని విశ్వాసం ఉంది. నర్మదా పరిసరాల్లో భక్తులు “నర్మదా పరిస్క్రమ” అనే ఆధ్యాత్మిక యాత్రను చేపడతారు, ఇందులో వారు నది రెండు ఒడ్డుల వెంట నడుస్తూ, దానిని ఎక్కడా దాటకుండా యాత్ర పూర్తి చేస్తారు. పురాణాల్లో కూడా నర్మదా దేవి గురించి ప్రస్తావించబడింది.
నర్మదా నదిని “మధ్యప్రదేశ్ మరియు గుజరాత్ ప్రాణనది” అని పిలుస్తారు. ఇది త్రాగునీటి, సాగునీటి, విద్యుత్ ఉత్పత్తి అవసరాలకు మూలాధారంగా ఉంది. సరదార్ సరోవర్, ఇందిరా సాగర్ వంటి పెద్ద ఆనకట్టలు లక్షలాది మందికి నీరు మరియు విద్యుత్ సరఫరా చేస్తున్నాయి. ఈ నది సాయంతో రైతులు గోధుమ, పత్తి, చెరుకు, పప్పులు వంటి పంటలను సాగు చేస్తున్నారు.
నర్మదా లోయ భౌగోళికంగా కూడా చాలా ముఖ్యమైనది. ఇక్కడ ప్రాచీన ఫాసిల్స్, రాతి పరికరాలు దొరికాయి, వీటివల్ల మానవ నాగరికత పురాతన చరిత్రను తెలుసుకోవచ్చు. ఈ లోయ ఉత్తర భారత మైదానాలను దక్షిణ భారత డెక్కన్ పీఠభూమి(Plateau) నుండి వేరు చేస్తుంది.
భారతదేశంలోని చాలా నదులు తూర్పు దిశగా బంగాళాఖాతంలో కలుస్తాయి. కానీ నర్మదా నది అరేబియా సముద్రంలో కలవడం వలన ఇది ప్రత్యేక స్థానం పొందింది. తాపీ, మాహీ వంటి చిన్న నదులు మాత్రమే పశ్చిమ దిశగా ప్రవహిస్తాయి. వింధ్య మరియు సాత్పుర పర్వతాల మధ్య ఉన్న ఈ నది భారతదేశానికి సహజ, ఆధ్యాత్మిక, సాంస్కృతిక రీతిలో ఒక విలువైన సంపద.
